Гаалийн байгууллагад хийсэн шалгалтаар илэрсэн авлигын ноцтой хэргүүд Монголын төрийн засаглалын хамгийн эмзэг, хамгийн удаан хугацаагаар идэгдэж ирсэн системийн доголдлыг дахин дэлгэв. Үүний араас тус газрын дарга Р.Отгонжаргал “өөрийн хүсэлтээр” ажлаас чөлөөлөгдөхөөр болсон нь олон нийтийн нүдэнд танил сценари дахин тоглогдож эхлэв. Хариуцлагаас өмнө огцорч зугтах дарга, гэм буруутайн мөрийг намжаадаг институцийн зохиомол тайван байдал, асуудлыг дутуу хаадаг засаглалын ирмэг. Монголын төрд энэ байдал шинэ зүйл биш дарга огцорвол асуудал хаагдав гэх гаж тогтолцоо 20 гаруй жил улиран үргэлжилж ирсэн. Харин энэ удаад гаалийн системд илэрсэн авлигын хэмжээ, түүний үр дагавар, улс орны эдийн засгийн аюулгүй байдалд учруулж буй эрсдэлийн түвшин нь “чөлөөтэй гарын үсэг” төдий шийдлээр хаагдах түвшинг хэдийн даваад байна.
I. “Ажлаас чөлөөлөгдөх” = Хариуцлагын оронд тогтсон улс төрийн зугтах гарц
Төрийн албан тушаалтны огцрох эсвэл чөлөөлөгдөх гэдэг нь хариуцлага хүлээх процессын зөвхөн эхлэл байх ёстой. Гэтэл Монголд энэ нь төгсгөл болдог. Учир нь:
-
Ажлаас чөлөөлөгдсөнөөр нүүрэн дээрх асуудал намжина.
-
Хэрэг тагнан шалгах үйл явц олон нийтэд харагдахыг болиулна.
-
Эрүүгийн хариуцлага үүсгэх, хохирол нөхөн барагдуулах үйл ажиллагаа замхарна.
-
Албан тушаалтнууд “дээд шатны хамгаалалд”-д орж, дахин өөр байгууллагад томилогдох магадлалтай болдог.
Энэ бол нэг удирдлага, нэг байгууллага, нэг хэрэг гэхээс илүү төрийн институцийн гүнзгий хямралын шинж, эрх мэдлийн бүхий л түвшний авлигын сүлжээний хамгаалах механизм. Чухамдаа дарга нар бус харин систем өөрөө гэмт хэрэгтнийг хамгаалдаг болтлоо доройтжээ.
II. Гааль — улс орноос шууд мөнгө гардаг стратегийн цэг
Гаалийн байгууллагын авлига бол ердийн нэг “дотоод дүрмийн зөрчил” биш. Энэ бол:
-
Улсын төсөвт орох ёстой татвар, хураамж шууд алдагдана
-
Худалдааны эргэлтэнд хяналт сулран улс орны эдийн засгийн аюулгүй байдалд нөлөөлнө
-
Хууль бус бараа, мансууруулах бодис, зэвсгийн эргэлтэд хаалга нээгддэг
-
Томоохон импортер компаниудтай “үзэгдэж, үл үзэгдэх” хуйвалдаан тогтох нөхцөл бий болдог
Гаальд илэрсэн гэмт хэрэг нь зөвхөн нэг газрын даргын асуудал биш, улс орны эдийн засгийн дархлааг бяц дарах хэмжээний ноцтой зөрчил юм.
III. Хэрэг илэрсний дараа төрийн хийх ёстой алхмууд — Яагаад Монголд хийгддэггүй вэ?
1. Бие даасан мөрдөн шалгах ажиллагаа эхлүүлэх
Дарга огцрох нь мөрдөн шалгалтыг халхавчлах биш харин эрчимжүүлэх үндэслэл байх ёстой. Бусад улс оронд ийм тохиолдолд:
-
Гаалийн албан тушаалтнуудад эрүүгийн хэрэг үүсгэнэ
-
Баривчилгаа, гэрчийн мэдүүлэг, санхүүгийн мөрөөр мөрдөнө
-
Хөрөнгө хурааж түдгэлзүүлнэ
-
Прокурорын хяналтад ил тод ажилладаг
Харин Монголд ихэнхдээ энэ шат эхлээд удааширч, дараа нь мартагдана.
2. Олдсон хөрөнгө, хууль бус орлогын хураалт
Олон улсын авлигын эсрэг байгууллагууд нэг зүйлийг бат нот хэлдэг. “Авлигач ялаас мултарсан ч хөрөнгөөр нь хариуцлага тооцох ёстой.”
Сингапур, Малайз, БНСУ, АНУ зэрэг орнуудад:
-
Авлигаар олсон гэж сэжиглэгдсэн хөрөнгийг эхний ээлжид царцаадаг
-
Дараа нь хөрөнгө хураалт, торгууль, шороны ял давхар явдаг
-
Хөрөнгө хураалтын хэмжээ авлигын үнэлгээнээс хэд дахин өндөр байх тохиолдол ч бий
Монголд ийм прецедент ховор, бараг байхгүй.
3. Шүүх хяналтын дор ил тод тайлагнах
Авлигын хэргүүдийг хаалттай мэдээлэх нь төрийн байгууллагыг хамгаалдаггүй. Харин эсрэгээрээ:
-
Олон нийтийн итгэлийг алдана
-
Системийн доройтлыг улам гүнзгийрүүлнэ
-
Авлигачдад зугтах боломж өгнө
Харин олон улсын жишгээр бол:
-
Шалгалтын явц, шүүхийн шийдвэр, хөрөнгө хураалтын тайлан ил тод
-
Хэргийг хаах нөхцөл нь хуульд маш тодорхой заагддаг
IV. Гадны улсууд дахь жишээ — Ижил хэрэгт ямар хариуцлага тооцдог вэ?
1. Сингапур — Гаалийн авлигын хэрэгт 5 жил хүртэл хорих ял
CPIB (Corrupt Practices Investigation Bureau) гаалийн ажилтан авлига авсан нь тогтоогдвол саадгүйгээр баривчилж, 3–5 жилийн хорих ял оноодог.
-
Хэргийг улсын хэмжээний аюул занал гэж үздэг
-
Хөрөнгө хураалт ба торгуулийг хавсаргадаг
-
Дарга нар ял мултрах боломжгүй
2. Филиппин — Авлигын эсрэг реформ улс төрөөс үл хамаардаг
Гаалийн газрын удирдлага авлигын хэрэгт холбогдвол:
-
Шууд албан тушаалаас түдгэлзүүлж
-
Эрүүгийн хэрэг нээн
-
“Lifestyle check” буюу хөрөнгө, орлогын эх сурвалжийн аудит хийдэг
-
Хууль бусаар баяжсан нь тогтоогдвол хөрөнгийг нь улсын мэдэлд авдаг
3. Өмнөд Солонгос — Дээд удирдлага хүртэл ял авсан кейсүүд олон
Авлигын хэрэгтэй холбогдсон гаалийн ахлах албан тушаалтнууд 3–10 жилийн ял авч байсан.
4. АНУ — Олон улсын мөнгө угаалттай холбоотой бол хатуу шийтгэдэг
Хил, гаалийн авлига нь:
-
Холбооны мөрдөн байцаалтын асуудал
-
Мөнгө угаалт, хил дамнасан гэмт хэрэгтэй холбогдвол 20 хүртэл жилийн хорих ялтай
-
Хөрөнгө хураалт заавал дагалддаг
V. Монголд хариуцлага тооцох механизмыг яагаад хэрэгжүүлж чаддаггүй вэ?
1. Улс төрийн нөлөөлөлтэй томилгоо: Дарга нар мэргэжлийн шалгуураар бус улс төрийн шугамаар томилогддог тул томилсон этгээдэд хариуцлага үүрүүлдэггүй, хамгаалдаг.
2. Прокурор, АТГ, цагдаагийн хуваарилалт улс төрөөс ангид биш: Хэрэг шалгах байгууллагууд хоорондын хараат бус байдал сул.
3. Хяналтын тогтолцоо цаасан дээр л байдаг: Тогтолцооны доголдол нь авлигад таатай орчин болдог.
4. Хэргийг замхаруулах “хууль бус хүлээлт” бий: Том хэргүүд эхэндээ дуулиантай эхэлдэг ч хэдэн сарын дараа мэдээлэл тасарч, хэрэг шалгалт саарч, холбогдогчид хариуцлагаас мултардаг
Энэ бол харамсалтай нь Монголын төрийн “хэвийн” үзэгдэл болон тогтжээ.
VI. Дүгнэлт — Дарга солихоос бус систем солих шаардлага
Гаалийн байгууллагад илэрсэн авлигын хэрэг бол нэг албан тушаалтны асуудал биш. Энэ бол төрийн хяналтын бүх шатанд тогтсон бүтэцлэгдсэн авлигын бодит илрэл юм.
Хамгийн аюултай нь Ажлаас чөлөөлөгдөх = Хариуцлагаас чөлөөлөгдөх гэсэн ойлголт төрийн институцийн соёл болжээ.
Угтаа:
гэсэн 5 зүйл тодорхой хэрэгжихгүй бол энэ хэрэг дараагийн “авлигын мөчлөг”-ийн эхлэл л болно.
VII. Монголын нийгмийн хийж чаддаг хамгийн том дарамт — Ил тод байдал ба шаардах эрх
Иргэд, хэвлэл, судлаачдын шахалт өсөх тусам хэрэг замхаруулах боломж багасна, Прокурорын байгууллага хараат бус ажиллах орчин нэмэгдэнэ, Улс төрийн шийдвэр гаргагчид хяналтын дор ажиллана. Энэ бол авлигатай тэмцэх хамгийн бодит хүч.
СЭТГЭГДЭЛ Үлдээх