Улсынх нь хөгжлийг харна гэвэл боловсролын тогтолцоо, эрүүл мэндийн хүртээмжийг хар гэдэг.  Харин Монголчууд тэртээх он жилүүдэд "зам дагаж хөгжил" гэж ярьсаар хот дотроо л зам тавьж хөгжлөө тодорхойлж байна. Угтаа өндөр хөгжилтэй орнуудын нийтлэг жишгийг харвал эдийн засаг, сайн боловсролын тогтолцоо, эрүүл мэндийн хүртээмж сайтай систем, төрөөс тогтвортой дэмжлэгтэй улс орнууд байдаг.  Эдгээр улс орнууд багш, эмч нартаа цагаан захтнуудын дундаас хамгийн өндөр хүндлэл, итгэл, цалин хангамж, нийгмийн байр суурь олгодог тухай судалгаа ч байдаг. Тухайлбал:

Япон

• Багш нарыг “амьд үлгэр жишээ” гэж үздэг уламжлалтай.
• Эцэг эхчүүд, нийгэм бүхэлдээ хүндэлдэг.
• Цалин, тэтгэвэр, амралтын нөхцөл сайн.

Өмнөд Солонгос

• “Багш – хоёр дахь эцэг эх” гэсэн ойлголт түгээмэл.
• Сургалтын чанар, дэг журам маш өндөр.
• Хувийн сургалтын системд (hagwon) багш нар маш өндөр орлого олдог.

Канад, Норвеги, Дани

• Багшийн ажил амьдралын чанартай шууд уялддаг, өндөр нийгмийн хамгаалалтай.
• Эрдэм мэдлэгийг дээдэлдэг соёл хүчтэй.

Харин Монгол улсад өнөөдөр улсын сургуулийн багш нарын дундаж цалин 1.4-1.6 сая төгрөг орчим хэлбэлзэж, эмч нарын цалин 1.5 сая төгрөг болж улсын хэмжээнд нийт ажилтны дундаж цалин ойролцоогоор 2.6 сая орчим төгрөг байна гэж тооцоо гарчээ. Үүнээс бид нэг л зүйлийг анзаарах ёстой. Тухайлбал:

Монгол Улсын 2025 оны өргөн хэрэглээний бараа бүтээгдэхүүний дундаж өртөг:

• Гурил (Алтан тариа, 1 кг) — 3,200-3,610 төгрөг орчим (2025 оны 9 дүгээр сарын мэдээгээр)
• Алим (Фүжи төрөл) — ~7,155 төгрөг орчим дундаж үнэ байжээ
•  2025 оны 1-р сард.
• Мах, сүү зэрэг хүнсний бараа — нарийвчилсан мэдээлэл бүдүүлгээр олдохгүй байгаа боловч хүнсний бүлгийн үнэ өмнөх байдлаар 5-6 % орчим өссөн гэсэн мэдээлэл бий.
• Шатахуун, түлш — Өндөр өсөлттэй бараа төрөлд орж байгаа мэдээлэл байдаг. Жишээ нь дизель түлшний үнэ 20 % орчим өссөн гэх мэдээлэл байгаа

Дундаж сард амьдрах зардлын тооцоо

• 1 хүний сар бүрийн зардал (оршин суух байр, түрээс хасагдсан) ойролцоогоор 2,020,090 төгрөг (≈ 562.3 USD) байна гэж тооцоолсон.
• Улаанбаатар хотод 1 хүний амьдралын зардал (түрээс хасагдсан) — ойролцоогоор 2,191,330 төгрөг (≈ 609.9 USD) гэж таамагласан мэдээлэл бий.

Үнийн өсөлт, инфляц

• 2025 оны 8 дугаар сарын байдлаар хэрэглээний бараа, үйлчилгээний үнэ жилийн өмнөхөөс 8.8 % өссөн байна гэж статистикийн мэдээлэлд дурджээ. 
• Банкинд инфляцийн тайланд “нийт инфляц 8.3 % – Улаанбаатарт 9.4 %” болсон гэсэн мэдээлэл байна. 
• 2025 оны эхний хагас жилийн статистикаар барааны бүлгийн үнэ жилд 5.4 % орчим, үйлчилгээний үнэ 16.9 % орчим өссөн байна гэсэн мэдээлэл зарим эх сурвалжид дурджээ.

Дүгнэлт

Өргөн хэрэглээний бараа бүтээгдэхүүний дундаж үнэ нэг жишээгээр:

• Гурил (1 кг) ~ 3,200-3,600 төгрөг
• Жимс (алим гэх мэт) ~ 7,000 орчим төгрөг
• Мах, сүү, хүнсний бусад хэрэгцээны бараанууд — төрөл, чанараас шалтгаалж 5,000-20,000 төгрөг орчим байх боломжтой
• Сар бүхий нийт амьдралын зардал (хэвийн хэрэглээ + бусад үйлчилгээ) — 2 сая гаруй төгрөг орчим

Тэгвэл нэг иргэний нэг сарын хэрэглээг тооцоолж үзье... (нэг бүрийг тооцоод нийлбэр гаргасан)

Хүнс бараа (сарын нийлбэр):

• Гурил 15 кг × 3,400 = 51,000 ₮

• Будаа 10 кг × 4,000 = 40,000 ₮

• Мах 8 кг × 12,000 = 96,000 ₮

• Сүү 30 л × 2,500 = 75,000 ₮

• Өндөг 30 ш × 300 = 9,000 ₮

• Чихэр 5 кг × 2,500 = 12,500 ₮

• Тос 4 л × 6,000 = 24,000 ₮

• Ногоо/жимс 50 кг × 3,500 = 175,000 ₮

Хүнсний нийт = 482,500 ₮

Бусад хэрэглээ (таамаг) = 330,000 ₮

Сарын нийт зардал (хүнс + бусад) = 482,500 + 330,000 = 812,500 ₮

Харьцуулалт: сарын цалин 1,400,000₮ ба 1,600,000₮

• Сар 1,400,000 ₮ байвал

  • Зардал: 812,500 ₮

  • Үлдэх: 1,400,000 − 812,500 = 587,500 ₮

  • Орлогоос зарцуулсан хувь ≈ 58.0 %

• Сар 1,600,000 ₮ байвал

  • Зардал: 812,500 ₮

  • Үлдэх: 1,600,000 − 812,500 = 787,500 ₮

  • Орлогоос зарцуулсан хувь ≈ 50.8 %

• Энэхүү тооцоо  таны бодит хэрэглээ, байрны түрээс, хүүхэд, эмнэлгийн зардал, зээл/кредит болон хуримтлал зэргээс ихээр хамаарна.

• Хэрвээ түрээс (орон сууц) оруулах юм бол ихэнхдээ нэмэлт 400–800 мянган төгрөг ордог тул 1.4–1.6 саяын цалингийн их хувийг идэх боломжтой. (Жишээ: түрээс 400,000 ₮ нэмбэл сарын нийт зардал ≈ 1,212,500 ₮ — 1,400,000 ₮-наас үлдэх нь бага болно.)

ЭМЧ, БАГШ, ТӨРИЙН АЖИЛЧДЫН ЦАЛИНГ НЭМЭХИЙН УЧИР

1. Үндсэн шалтгаан

• Амьжиргааны зардал эрс өссөн: 2025 оны байдлаар өргөн хэрэглээний бараа, түрээс, шатахуун, хүнсний үнэ 20–40% өсөөд байна.

• Цалин амьдралд хүрэхгүй байгаа: Багш, эмч нарын дундаж цалин 1.4–1.8 сая төгрөг орчим байгаа нь хотын дундаж хэрэглээний сагснаас доогуур.

• Нийгмийн итгэл унаж байна: Цалин багасах тусам чадварлаг мэргэжилтнүүд хувийн салбар, гадаад руу шилжиж байна.

2. Цалинг нэмэх нь эдийн засгийн хувьд үр ашигтай

• Цалинг нэмэх нь дотоодын хэрэглээг дэмжинэ, эдийн засгийн эргэлтийг нэмэгдүүлнэ.

• Төрийн үйлчилгээний чанар сайжирна — боловсрол, эрүүл мэндийн салбарт ажиллах урам зориг нэмэгдэнэ.

• Тархины урсгалыг бууруулна — мэргэжлийн боловсон хүчнийг Монголдоо хадгална.

3. Яаж нэмэх боломжтой вэ

• Төсвийн бүтэц шинэчлэх: Зардлын үр ашиггүй чиглэлүүдийг танаж, боловсрол, эрүүл мэндийн зардлыг тэргүүлэх болгож болно.

• Шатлалын системтэй нэмэх:

  • Багш, эмч нарын ажлын туршлага, гүйцэтгэл, бүс нутгийн нөхцөлд үндэслэн шатлалтай өсгөх.

  • Урамшууллын тогтолцоо — сайн ажилласан багш, эмч нарт гүйцэтгэлийн нэмэгдэл олгох.

• Татварын бодлогоор дэмжих: Цалин нэмэхтэй зэрэгцэн орлогын татварын хөнгөлөлт үзүүлэх боломж бий.

4. Нийгмийн дэмжлэг

• Иргэдийн 80 гаруй хувь нь эмч, багш нарын цалин нэмэхийг дэмждэг гэсэн судалгаа бий.

• Энэ бол зүгээр нэг "цалин нэмэх" асуудал биш, төрийн үйлчилгээний чанарыг хамгаалах үндэсний асуудал юм.