Жижиг, дунд бизнесийг нухчин дарж буй далд хямрал

  Жижиг, дунд бизнес (ЖДБ) бол эдийн засгийн гол хөдөлгөгч хүч. Гэвч Монголд  бөглөрсөн зам мэт зогсоолгүй, дутуу төлөвлөлттэй “системийн барилга” босгож орхисон нь өнөөдөр олон бизнес эрхлэгчдийн дампуурал, өр төлбөрийн эх үүсвэр болж байна. Үүний тод жишээ бол Г.Мөнхзаяа гэх иргэний нийтэлсэн амьдрал дээрх бодит туршлага.

I. Нэг худалдан авалтаас эхэлсэн 1.48 тэрбумын дарамт

Г.Мөнхзаяа 2022 онд тухайн дэлгүүрийн барааг лангуун дээрээс нь хэвийн байдлаар худалдаж авч, НӨАТ-ын баримтыг авсан. Худалдан авалт бодитоор хийгдсэн, баримт бүрэн.

Гэвч:

• Татварын байгууллага хуурамч НӨАТ-ыг шивсэн этгээдийг биш,

• Харин лангуун дээрээс бараа авсан худалдан авагчийг татварын өрөнд унагаж,

• Олон сар, жил үргэлжилсэн шалгалтын дараа бараг 1.48 тэрбум төгрөгийн татвар, торгуулийг төлүүлжээ.

Энд нэг асуулт тод гарч ирж байна:

“Буруу этгээд нь тодорхой байхад яагаад хариуцлагыг хамгийн сул талдаа, худалдан авагч дээр нь үүрүүлдэг вэ?”

Энэ нь зөвхөн нэг хүний асуудал биш, ЖДБ–үүдэд тогтмол тулгардаг системийн доголдлын илрэл юм.

II. Төр хянах ёстойгоо хянахгүй хэрнээ хянах ёсгүйд нь хэт оролцдог

Монголын төрийн байгууллагуудын нийтлэг доголдол бол эрх мэдлийн буруу төвлөрөл.

1. Хянах ёстой: НӨАТ-ын систем, мэдээллийн үнэн зөв байдал

Эдгээрийг төр өөрөө хариуцдаг. Хэрэв НӨАТ-д хуурамч баримт шивэгдсэн бол:

• мэдээллийн системд дохиолол ажиллах ёстой,

• хариуцлагыг шивсэн этгээдэд оногдуулах ёстой,

• шударга худалдан авагчийг хамгаалах ёстой.

Гэтэл бодит байдал дээр:

• хуурамч мэдээллийг хаана, хэн шивсэн бэ гэдгийг тогтоох хүчин чадал сул,

• мөрдөн шалгах ажиллагаа удаан,

• хариуцлага буруу этгээдэд оногддог.

2. Хянах ёсгүй: Шударга бизнесийн хэвийн үйл ажиллагаанд хэт оролцох

Татварын байгууллага заримдаа:

• огцом акт тавих,

• арван жилийн өмнөх баримт сөхөх,

• нотолгоо хангалттай байхад ч эргэлзэх,

• жижиг ААН-ийг системийн алдааны “цаазаар авах” талбар мэт үзэх.

Үр дагавар нь:

• бизнесүүд итгэлгүй болно,

• хөрөнгө оруулалт зогсоно,

• ажлын байр багасна,

• эдийн засгийн эрүүл мандал доройтно.

III. “Хариуцлагагүй нийлүүлэгч – хариуцлага хүлээсэн худалдан авагч”

Эдийн засгийн эрүүл зах зээлд эрсдэл хариуцах субъект тодорхой байдаг.

• Хуурамч НӨАТ шивсэн → нийлүүлэгч хариуцна.

• Худалдан авагч → зөвхөн бараагаа авсан бол хамгаалалттай.

Гэвч Монголд энэ логик эсрэгээрээ ажилладаг:

Эрсдэлийг гэрчид бус, хамгийн сул талтай талд, жижиг бизнес эрхлэгчид үүрүүлдэг.

Үүний шалтгаан:

1. Нягтлан бодох дотоод хяналтын тогтолцоо сул.

2. Хуулийн хэрэгжилт жигд бус.

3. Татварын байгууллагын шийдвэр шүүх хүртэл “хүчтэй” тул ААН-үүд хамгаалалтгүй.

4. Буруугаа хялбархан тогтоож, асуудлыг хурдан хаах институцийн соёл давамгайлсан.

Энэ нь зөвхөн нэг гэрээ, нэг худалдан авалт биш. ЖДБ-үүдийн хувьд:

• ийм акт хэд хэдээр гарвал бизнес хаагдана,

• эргэлтийн хөрөнгө үгүй болно,

• банкны зээлд унах эрсдэл нэмэгдэнэ.

IV. Системийн гажуудлын үндсэн шинжүүд

1. Хариуцлагын сөрөг тогтолцоо: Буруу наалдагч нь заавал буруутай биш, харин хохирлыг нь төлдөг тогтолцоо бий болчихсон.

2. Төрийн “сонголттой хяналт”: Хяналт шаардлагатай томоохон нийлүүлэгч, зуучлагч нар “дархлаатай”, харин жижиг бизнесүүд системийн амархан “бай” болдог.

3. Ил тод бус шийдвэр гаргалт: НӨАТ-ын системийн алдаа гарсан тохиолдолд шалгалтын явц ил тод биш, ААН-үүдэд мэдээлэл өгдөггүй, шүүх хүртэл явбал олон жил үргэлжилдэг.

4. Хүчний хэлбэртэй татварын бодлого: Татвар хураамж нь зөвхөн татвар авах зорилготой, хөгжил дэмжих бодлого нь сул.

V. Хэрэв төр бодлогоо өөрчилбөл…

• НӨАТ-ын системээ шуурхай, үнэн зөв хянадаг,

• хариуцлагыг шивсэн этгээдэд оногдуулдаг,

• шударга бизнес эрхлэгчдийг хамгаалдаг,

• татварын акт тавихдаа ил тод, мэргэжлийн ажиллагаагаар ханддаг бол…

“Хохирогчийг дахин хохироох” биш,
“Системийн гэмт этгээдийг илрүүлэх” ажиллагаа болно.

ТОВЧХОНДОО: 

 Хөгжлийн хямралыг төр өөрөө бий болгож байна

Г.Мөнхзаяагийн тохиолдол ганц ААН-ийн асуудал биш. Энэ бол бүтцийн доголдлын ил хэлбэр. Төр хянах ёстойгоо хянаагүй, Хянах ёсгүй тал руугаа хэт оролцсон, Ингэснээр системийн алдаагаар дамжуулан жижиг бизнесүүдийг хохироодог бүтэц тогтжээ. Хэрэв энэ тогтолцоо өөрчлөгдөхгүй бол жижиг дунд бизнесүүд татварын эрсдэлээс айж хөрөнгө оруулахгүй, “дарга нарын алдааг” төлөх гэж дампуурсаар байна. Төрийн оролцооны зөв жин тавигдаж байж л Монголын эдийн засгийн хямрал бодитоор буурч, бизнесийн орчин эрүүлжинэ.